 Վահագն Ստամբոլցյանի հիշատակին
Աշխարհի հնագույն գործիքներից մեկը հայ իրականության մեջ ամենաերիտասարդն է: ճիշտ այդպիսի պատանեկան հասունությամբ է իր գործին ծառայում հայ երգեհոնային դպրոցի հիմնադիր Վահագն Ստամբոլցյանը: Համերգային կյանք կատարած նրա առաջին իսկ քայլը վկայեց մեծ արվեստագետի մասին: Նրա շնորհիվ հայ երգեհոնային դպրոցը լայնորեն ճանաչված է նաեւ Հայաստանի սահմաններից դուրս: Կես դար առաջ սկսած գործունեությամբ նա զարդարեց ազգային երգեհոնային մշակույթը: Նրա շնորհիվ հայ հոգեւոր երաժշտությունը մուտք գործեց եվրոպական երգեհոնահարների երկացանկ: Մոսկովյան երաժշտաքննադատական միտքը նշում է.«Վահագն Ստամբոլցյանը մինչեւ այսօր պահպանում է բախյան երգեհոնային ստեղծագործության լավագույն մեկնաբանի տիտղոսը»: Նա չի սիրում ազդարարել սեփական հաջողությունները եւ անգամ անսպասելի զարմացավ, երբ ՎԷՄ ռադիոկայանը հարցազրույցի առաջարկ ներկայացրեց: Զարմացավ եւ հուրախություն մեզ Վահագն Ստամբոլցյանը համաձայնվեց:
- Պարոն Ստամբոլցյան, Ձեր գործունության երկու գլխավոր ճյուղերն են Բախի երգեհոնային եւ հայ հոգեւոր ու 20-րդ դարի հայ կոմպոզիտորական դպրոցը ներկայացնող ստեղծագործությունները: Բայց երգեհոնի պատմությունը Ձեր կյանքում սկսվեց Բախով, իսկ առավել լայն ընդգրկմամբ` գերմանական երաժշտության մատուցմամբ: Ձեր կյանքում ո՞րն էր այդ երաժշտության առաջին տպավորությունը:
- Դժվար է ասել: Մարդուն մերձեցնող այդպիսի դեպք կամ զգացում, որը խորը մնա ամբողջ կյանքում եւ ծառայի, միանգամից չի կարող լինել: Փոքր հասակից ամենաուժեղ ազդեցությունն իմ վրա ունեցել են բնությունը եւ մեր ճարտարապետությունը: Ինձ վրա շատ է ազդում հատկապես մեր բնությունը, որը միաժամանակ հարստանում է իրեն ձուլված բազմաթիվ վանքերով: Դրանք պատահական տեղերում չեն կառուցվել եւ ավելացնում են այդ զգացումը: Մեր եկեղեցիները, բնությունը եւ գերմանական երաժշտությունը, հանձին Բախի, շատ հարազատ են ոգով եւ գեղարվեստական ազդեցությամբ: Երկար տարիներ երաժշտական դպրոցներում Բախի, նաեւ գերմանական երաժշտությունը պարտադիր էր, քանի որ փոքրիկների համար դա լավ դպրոց էր: Այդ երաժշտությունն ինձ շատ էր հուզում: Հետո զգացի, որ նույն զգացումն է, ինչ բնությունն ու վանքերը...նաեւ մի բացառություն կարող եմ ասել` Կոմիտասի երգերը, եւ ոչ այդ ժամանակ շատ կատարվող մշակումները: Մեծերին մշակելը կարելի է վստահությամբ ասել ` սրբապղծություն է: Որովհետեւ ոչ միայն մշակել, այլեւ ինչ որ առումով դիպչելը սխալ է, հնարավոր չէ եւ չարժե դա անել: Պատահական չէ, որ Կոմիտասը Գերմանիա գնաց սովորելու, ի տարբերություն, օրինակ` Մ. Եկմալյանի, որ գնաց Պետերբուրգ: Բացի այդ ես գյուղերում եմ եղել: Հիշում եմ, երբ պատերազմի տարիներին` 1943, թե 1944 թվերին, Մարտունիի շրջանի Ձորագյուղում էի: Մի ամառն այնտեղ անցավ. երկուակնանի եզներով կալ էի անում, սայլ էի քշում: Ինձ հետ էին Կոմիտասի երգերը` «Կալի երգը» եւ այլն: Հետո արդեն Լենինգրադում 10 տարի ամեն օր կարոտից իմ մեջ միշտ հնչել են: Ես բոլորովին չէի զարմանում ու հրճվում էի, որ Բախը եւ հայ հոգեւոր երաժշտությունը նույն ազդեցությունն էին թողնում: Երբ ասում եմ հոգեւոր, նկատի ունեմ Կոմիտասի Պատարագը: Պետք է միշտ նշել` իմ երկացանկում այն փոխադրություն է, որը շատ լավ հնչում է երգեհոնի վրա: Երբ ոմանք սխալվում էին, թե դա փոխադրո՞ւմ է, թե՞ մշակում, ես ահավոր զայրանում էի` ինչպես կարող է ինչ-որ մեկը Կոմիտասին կամ Բախին մշակել:
Ինձ բախտ է վիճակվել մի զարմանալի, հրաշալի մարդու` խմբավար Արամ Տեր-Հովհաննիսյանի հետ բարեկամություն անել: Լենինգրադում նա գալիս էր իմ համերգներին...
- Նա նաեւ պետական կապելլայի եւ հայկական եկեղեցու երգչախմբի խմբավարն էր..
- Այո, նա կարծեմ 1937 թվին էլ էր տուժել, ինչպես հայրիկս...Նա պատրաստել էր թե Կոմիտասի, թե Եկմալյանի Պատարագները երգչախմբի եւ երգեհոնի համար: Բայց այդպես էլ մեզ չվիճակվեց կատարել:
- Ձեր գործունեության ընթացքում տարբեր երգեհոններ եք նվագել, բայց ունե՞ք մեկը, ամենասիրելին: Եթե չեմ սխալվում Ռիգայի Դոմյան տաճարի երգեհոնն է...
- Չեմ կարող ասել: Սիրելին երաժշտությունն է, իսկ ի՞նչ գործիք է, ինչ խոսք կարեւոր է, բայց կարեւորը` իր հնչյունով քիչ թե շատ համապատասխանի Բախի երաժշտությանը:
- Որպես կատարող ի՞նչ զուգահեռներ եք տեսնում Բախի եւ հայ հոգեւոր երաժշտության միջեւ:
- Ոչ ոք չի կարող իր ազգային զգացումից դուրս գալ: Ես հայերեն եմ նվագում, իմն եմ զգում եւ իմ բախտը բերել է, որ ես հայ եմ: Բազմաթիվ անգամ տարբեր երկրներում մարդիկ ասել են. «Ձեր Բախը ուրիշ է, շատ խորն է»: Ես կատակում էի.«Դե երեւի հայ եմ, դրա համար»:
- Հայ լինելը նաեւ, ինչպես ասում եք, արտահայտվում է հայ ճարտարապետության ժառանգությանը ծանոթ լինելու Ձեր փորձով: Ո՞ր հուշարձանն է առավել վառ անդրադարձնում հայի տեսակը:
- Այնքան են, բայց շատ սիրում եմ, օրինակ` սբ. Հռիփսիմեն, անգամ առանց զանգակատան: Շատ վեհ է: Երբ առաջին անգամ Լենինգրադում տեսա Իսակովյան տաճարը, զարմացա չափերից, բայց շատ շուտ կորավ այդ տպավորությունը: Կատակով ասում էի. «Վախենում եմ, որովհետեւ, եթե մատով հրեմ, կփլվի»: Իսկ սբ. Հռիփսիմեն իր մեծության հետ ունի հզորություն, վեհություն: Շատ եմ սիրում Աշտարակի Կարմրավորը, Սանահինի, Հաղպատի վանքերը, ո՞ր մեկն ասեմ:
- Երգեհոնը հայկական եկեղեցում դժվարությա՞մբ է ընդունվում:
- Հայկական եկեղեցում պետք էլ չի: Ես դեմ եմ, որ մեր եկեղեցիներում երգեհոններ են տեղադրում: Դրա կարիքը չկա: Միայն մի արդարացում կարող է լինի, այն, որ շատ անգամ երգչախմբերում մասնագետներ չեն լինում, մաքուր չեն երգում եւ շնորհիվ մեղմիկ նվագվող երգեհոնի, մաքուր կերգեն:
- Ձեր գործունեության մեջ հետաքրքրական էջերից են ստեղծագործական համագործակցությունները, հատկապես մեներգիչների հետ: Հիշենք Լուսինե Զաքարյանին, երբ 1965 թվականի ապրիլի 24-ին ու 25-ին հանդես եկաք այդ ժամանակի համար համարձակ համերգային ծրագրով...
- Ասում եք «համարձակ», ճիշտ է, ես պետք է վախեցած լինեի ու իմ սերնդի շատ մարդիկ կոտրված էին. որովհետեւ շատ վատ էին տանում իրենց ծնողների 1937-ի պետության, ղեկավարության վերաբերմունքի ազդեցությունը: Ես ոչ թե համարձակ եմ եղել, այլ մտածել եմ, որ այդ ապրիլի 25-ին մեկ տարի էր, ինչ Լուսինե Զաքարյանի հետ համերգներ էինք տալիս Կոմպոզիտորների տանը: Եվ առաջին համերգներից ընդգրկեցի հոգեւոր փոխադրությունները ու ոչ մեկին չհարցրի, չնայած կարող էի խոսել Կոմպոզիտորների միության նախագահ Էդվարդ Միրզոյանի հետ: Եվ նա բացարձակ չասաց, որ վտանգավոր է, ի վերջո իրեն էլ կարող էին վնասել: Երբ մոտենում էր ապրիլի 24-ը, համոզված էի` Էդվարդ Միրզոյանը չի մերժի: Նրան ասացի, որ Լուսինեի հետ (անգամ ազդագրի վրա դեռ «Սվետլանա» է գրված) ուզում ենք Եղեռնը նշել: Միրզոյանն ասաց. «Շատ լավ բան եք մտածել, բայց միանգամից չեմ կարող պատասխան տալ»: Ես հասկանում էի, որ դա քաղաքական հարց է, եւ թույլտվությունը պետք էր վերեւներից ստանալ: Այդ տարիներին մենք շատ լավ քարտուղար ունեինք, Յակով Զարոբյան, որ տվեց նաեւ թույլտվությունը: Զարմանալին այն է, որ հետագա տարիներին այդ օրը թույլ չէին տալիս նշել: Օրինակ` Մոսկվայում 40 տարուց ավելի նվագել եմ եւ երբ հարցնում էին, թե երբ եմ ուզում համերգ տալ, հաճախ խնդրում էի ապրիլ ամիսը, որ անպայման անդրադառնամ Մեծ եղեռնին:
- Հոգեւոր երգի դասական Խորեն Պալյանի հետ նույնպես ունեցել եք համերգներ: Զարմանալի է, որ նա երգեհոնային նվագակցությամբ էր հանդես գալիս:
- Երեւանում հայտնի բժիշկ կար, Մեդնիկյան, հաղթանդամ, սպիտակ մորուքով, շատ երաժշտասեր եւ ֆիլհարմոնիայի մեծ դահլիճի հինգերորդ կարգում ուներ իր մշտական աթոռը: Նա Լենինգրադում էլ էր աշխատում եւ այնտեղ գալիս էր իմ համերգներին, մենք արդեն ծանոթ էինք: Երեւանյան առաջին համերգիս պետք է ներկայացնեի նաեւ իմ փոխադրումները, Մադրիկյանն ասաց` Էջմիածնում Սվետլանա անունով շատ լավ երգող մի աղջիկ կա, ընդգրկի քո համերգներին: Ասացի. «Սիրով»: Ու Լուսինեն առաջին անգամ երգեց իմ ընդամենը երրորդ համերգին...
- Փաստորեն, Լուսինե Զաքարյանն աշխարհիկ բեմ առաջին անգամ Ձեր նվագակցությա՞մբ է ելույթ ունեցել...
- Մինչ այդ համերգներ ունեցել է (եվրոպական, հայկական, Կոմիտաս), բայց ոչ հոգեւոր երաժշտությամբ: Կոմպոզիտորների միության դահլիճը փոքր էր, երգեհոնը նոր էր, ցանկացողներ շատ էին լինում: Առաջինից հետո բարեկամուհիս կազմակերպեց հաջորդ համերգը միայն Շեւչենկոյի անվան դպրոցի համար: Երեւի Կոմպոզիտորների տան ղեկավարները հավանեցին, որովհետեւ կոլեկտիվներն առանց բարդությունների իրենք էին հայտեր ներկայացնում, վճարում էին ու գալիս էին համերգների: Ու դրանից հետո ես կարողանում էի համեմատել` ինչպես են ընկալում բժիշկները, շինարարները, անգամ ոստիկանները կամ հենց իրենքՙ երաժիշտները: Երբ կույրերն էին լսում, շատ լարված էին: Հիշեցի, որ Դիդրոն ունի կույրերի երաժշտական սուր ընկալման մասին մի աշխատություն...Եվ ասեմ, որ երաժիշտներն այդ ընկալման մեջ առաջին տեղում չէին: Ես դեմ եմ, որ ասում են` պետք է իմանալ, սովորեցնել, ճանաչել, հասկանալ, որովհետեւ երաժշտությունն ուղիղ հոգուն է դիպչում, դու կարող ես լրիվ անգրագետ լինել եւ շատ ավելի խորն ընկալել շատ ավելի խելոք մարդկանցից: Շատ անգամ ավելի խելացի լինելը կարող է խանգարել արվեստի ճիշտ ընկալմանը: Երբ սկսեցինք ելույթներ ունենալ, Լուսինեն անընդհատ հիշեցնում էր. «Իսկ Խորե՞նը, իսկ Խորե՞նը»: Վարդապետ Խորեն Պալյանը աշխարհիկ բեմ դուրս եկավ հոգեւոր ծառայությունը թողնելուց եւ Լուսինեի հետ ամուսնանալուց հետո:
- Իսկ Գոհար Գասպարյա՞նը...
- Մեկ, երկու անգամ եղավ: Նա արդեն հայտնի երգչուհի էր: Ես սիրում էի անհայտների, անգամ ոչ պրոֆեսիոնալների հետ ելույթ ունենալ...
- Կարո Չալիկյան...
- Այո, ճիշտ է: Առաջինը Լուսինեն էր, երկու տարուց հետո` Խորենը, երրորդը` Կարո Չալիկյանը: Կային` Հունանյան նկարչի որդին, պատերազմի ժամանակ Ղարաբաղից հայտնվեց Թամարա Հարությունյանը, անգամ նրան Լենինգրադ, Մոսկվա համերգների տարա...
- Արզաս Ոսկանյան...
- Այո, վերջինը այդ շարքի: Նա բանակում էր ծառայում, մի տեղ պատահական լսեցի` ինչպես է Կոմիտաս երգում, շատ հավանեցի եւ հենց այդ օրվանից բարեկամացանք: Եղել են երգիչներ Մոսկվայից, Ռիգայից:
- Ո՞վ էր նրանցից Ձե՛ր երգիչը:
- Կան երգիչներ, որոնց հավանում եմ: Լուսինեին հավանում էի, որպես խորը հավատացյալ, շատ մաքուր անձնավորություն:
- Ժամանակակից երգեհոնային կատարողական իրականության մեջ կարեւոր են մրցույթները: Հայտնիներից է Թարիվերդիեւի անվան մրցույթը, որտեղ ժյուրիի անդամ եք եղել: Դուք նվագե՞լ եք այդ կոմպոզիտորի գործերը:
- Ոչ, չնայած հիմա նրա կնոջ հետ Թարիվերդիեւի անունը տարածելու համար շատ ակտիվ աշխատում ենք: Ես մրցույթները չեմ ընդունում: Փոքր հասակում, երբ գամմաներ են սովորում, կարելի է համեմատել` ով է վարժ, արագ, մաքուր նվագում: Կան Ս. Ռիխտեր, Ա. Միքելանջելի, Ա. Ռուբինշտեյն ...եթե բոլորին տանես մրցույթի, ում առաջինը տաս, ում` երկրորդը: Շատ հիմար բան է. այստեղ շահ է, ծանոթություն, առավել եւս մեր դարում (գուցե դա միշտ է եղել): Ես մի անգամ Կալինինգրադի այդ մրցույթում դիմեցի մասնակիցներին, թե ուշադրություն մի դարձրեք, մենք իրավունք չունենք ձեզ համեմատելու, երբեք հնարավոր չի բացարձակ մեկին ավելի հավանել, քան մյուսին: Մրցույթը սուտ բան է:
- Երգեհոնահարի համար հետաքրքրական ու դժվար է. տանը պարապելու հնարավորություն չկա: Որտե՞ղ եք Դուք պարապում:
- Լենինգրադում 10 տարի կոնսերվատորիայում էի պարապում, իսկ համերգներից առաջ դահլիճի գործիքն էի նվագում, որովհետեւ երբեք չի կարող լինել երկու միանման գործիք: Լենինգրադում ինձ նվիրեցին երկու ստեղնաշարով ու ոտնակներով ֆիսհարմոն, բայց այն Երեւանում ինձ պետք չեկավ, որովհետեւ արդեն ունեինք Կոմոզիտորների տանը: Պերճ Ժամկոչյանի կազմակերպած հանգանակության շնորհիվ Կոնսերվատորիայում երկու երգեհոն ունեինք:
- Հայաստանի երգեհոններից ո՞րն է առանձնանում:
- Կապանի, դա երգեհոնահարների կարծիքն է: Ինձ համար շատ հաճելի է, որովհետեւ ինքս եմ հայթայթել այդ գործիքը: Դա Լենինգրադի Մարիինյան թատրոնի երգեհոնն էր. մի անգամ «Ֆաուստ» օպերայում նվագել էի այդ գործիքը, որն արդեն չէր գործում: Ինձ ասաց մեր մշակույթի լավագույն նախարարը` Ուդումյանը. եկա Հայաստան, երգեհոնը բերեցինք, չեխերը վերանորոգեցին եւ տեղադրեցինք Կապանում: Շատ լավն է: Եվ մեկ էլ Կամերային երաժշտության տան գործիքն էլ է լավը, Հոլանդական ֆիրմայի: Իսկ Ֆիլհարմոնիայի մեծ դահլիճինը, Կոմպոզիտորների տան, Չարենցավանի երգեհոնները չեխականներ են եւ դժբախտաբար զիջում են:
- Ի՞նչ ստեղծագործությամբ կուզեիք ավարտեինք մեր զրույցը:
- Ես ձայնագրվել չեմ սիրել, անգամ երբ ինձ նախօրոք չէին ասում, դահլիճ մտնելիս տեսնում էի միկրոֆոններ, միտքս այն էր, որ միայն սահուն լինի, շուտ նվագեմ, վերջացնեմ: Ուղղակի նստել դատարկ դահլիճում կամ տաճարում կենտրոնանալը ավելի եմ նախընտրում: Հիշում եմ, մի անգամ ձայնագրելուց հետո, նույն ծրագրով հաջորդ օրը համերգ ունեի: Հենց սկսեցի, ասիստենտիս ասացի.«Այ մարդ, ընկալման ինչ մեծ տարբերություն կա, նույն բանն եմ նվագում, մի օր հետո բոլորովին ուրիշ կերպ է լինում»:
- Մենք կավարտենք Բախի ստեղծագործությամբ...
- Սիրով...
P. S. Վահագն Ստամբոլցյանի վախճանով ավարտվեց հայ երաժշտական մշակույթի հիմնադիր դասականների դարաշրջանը: Հայ երգեհոնային դպրոցի հիմնադրի կատարումները մնացին խորհրդային տարիներին ձայնագրված ձայնապնակներում... Հոբելյանական 80 ամյակին նվիրված երեւանյան համերգին «Կարին» ազգագրական պարի անսամբլի ղեկավար Գագիկ Գինոսյանը Վահագն Ստամբոլցյանին նվիրել էր Մաեստրոյի մի քանի կատարումներից կազմած ձայներիզ` սեփական ուժերով թվայնացրած: Անկախ Հայաստանն այդ գործը շարունակելու օրինակն ունի...
Հարցազրույցը վարեց ՕԼԳԱ ՆՈՒՐԻՋԱՆՅԱՆԸ
Աղբյուր`http://www.azg.am/AM/culture/2011071601
|
