 «Ռումինահայության Անին` Սուչավայի հայ գաղութը» - այսպես է խորագրել Սուչավային նվիրված իր ուսումնասիրությունը հայագետ Սուրեն Քոլանջյանը:
Ռումինահայ նշանավոր պատմաբան Հակոբ Սիրունու պատկերավոր բնորոշմամբ էլ անիականությունը եւ անեցիները տարածվելով Արեւելյան Եվրոպայով, Լեհաստանից եւ Ուկրաինայից Մոլդավիա ու Ռումինիա մուտք գործեցին Սուչավայով:
14-րդ դարի երկրորդ կեսին Լվովը թեմական կենտրոնն էր Արեւելյան Եվրոպայի մի շարք երկրների համայնքներ ընդգրկող մի մեծ թեմի, որի կազմում 1388թ. հիշվում է նաեւ Սուչավան Սեչով անվամբ` Թեոդորոս Բ Կիլիկեցի կաթողիկոսի մի կոնդակում:
1401թ. երբ հիմնվում է Ռումինահայոց թեմը, Սուչավան է դառնում նորահաստատ թեմի կենտրոնը:
Սուչավան ողջ Եվրոպայում միակ քաղաքն է, որ ունեցել է երեք հայկական եկեղեցիներ եւ երկու վանքեր:
Սուչավայի հայ համայնքի այս բացառիկությունը պայմանավորված է եղել նաեւ առեւտրային ճանապարհներին Սուչավայի գտնված դիրքով: Այստեղով էին անցնում մերձվոլգյան շրջաններից Դանուբի ընթացքով շարժվող հայ վաճառականների քարավանները, որոնք պատմության մեջ հայտնի են Կարելե արմենեշտա` հայկական կառքեր կամ սայլեր անվանմամբ:
Մեծանուն հայագետ, Մատենադարանի բարեհիշատակ տնօրեն Լեւոն Խաչիկյանի «Հայերը հին Մոսկվայում եւ Մոսկվա տանող ճանապարհների վրա» մեծարժեք ուսումնասիրությունը տեսական վերլուծությունից կենդանի մի իրականություն է դառնում, երբ անցնում ես Բուխարեստից մինչեւ Մոլդավիայի սահմանը ձգվող բնակավայրերով, տեսնելով այդ քաղաքների հայկական հիշատակները:
Շրջապատված լինելով ընդարձակ մարգագետիններով, Սուչավան նաեւ անասնապահական խոշոր կենտրոն է եղել եւ հայերը մինչեւ Վիեննա վաճառելու են տարել մեծ թվով ընտանի կենդանիներ, ինչպես նաեւ զբաղվել կաշվի մշակմամբ:
Զամկա` Սուրբ Օգսենտի Հայոց վանքը - Այս վանքը Սուչավայի հնագույն հայկական հիշատակն է: Կաթողիկոսական կոնդակներում այստեղ 1415 եւ 1445 թվականներին որպես առաջնորդ հիշվում է Ավետիք եպիսկոպոսը:
1551թ. Շտեֆան Ռադեչ իշխանիՙ հայերի դեմ ծավալած հալածանքների ժամանակ քանդվել է նաեւ այս վանքը, որն այնուհետեւ հաջորդ տասնամյակներին նորոգել է Ամիրա անունով մի հայ:
Զամկան նշանավոր է ոչ միայն իր հնությամբ, այլեւ որպես վանական համալիր ամենամեծն է ռումինահայության եկեղեցական համալիրների շարքում: Ռումինացի նշանավոր ճարտարապետ-պատմաբան Լ.Շիմանսկին Զամկայի մասին գրում է. «Զամկան, անկասկած, հանդիսանում է Սուչավայի հայերի կառուցած ամենակարեւոր հոգեւոր հուշարձանը` գերազանցելով մնացյալ բոլորին, ինչպես իր մեծությամբ, այնպես էլ իր արվեստով: Գտնվելով Սուչավայի արեւմտյան ծայրամասի` Արենի կոչված բարձրավանդակում, նա ստացավ լեհական Զամեք կամ հոգնակի` Զամքի անունը, որ լեհերեն նշանակում է բերդ, ամրություն կամ ամրոց»:
1663թ. գրված մի ձեռագրի հիշատակարանում Զամկան անվանվում է «բարձրահայաց հռչակավոր տաճար»:
Զամկան այսօր եւս քաղաքի վրա ունի նույն իշխող դիրքը եւ մինչեւ վանք մտնելը ամրացված մի ամրոց մտնելու զգացողությունն ես ունենում, որին վանքի դարպասից ներս մտնելուն գումարվում է նաեւ հոգեւոր խորունկ մի զգացում եւ կարծես դարերը ետ են գնում: Այս զգացողությանը նպաստում է նաեւ դեպ Զամկա տանող ճանապարհը, որը Սուչավայի եզրով անցնում է իրապես զմրուխտյա մարգագետինների միջով բացված մի հին ճանապարհով, որով ժամանակին անցել են հայկական անվանված քարավանները եւ միջնադարից եկող մետաղե-փայտյա ճռինչով է բացվում վանքի դուռը եւ քեզ տանում մի այլ աշխարհ: Մտիքս մեջ սկսում են հնչել Ստեփանոս Լեհացու նշանավոր «Ուղեգրության» 1608թ. գրված հետեւյալ տողերը. «Սուրբ Օգսենտն է վանք գեղեցկադիր քաղաքի հարավային ծայրում, որի մոտով անցնում է գետակը: Ունի ընդարձակ պարսպապատ բակ, որի կենտրոնում կառուցված է քարաշեն եկեղեցին, որի մոտ է եւ մի մեծ ջրհոր»:
Սկզբնապես Զամկայում է եղել Ռումինիայի հայոց թեմի առաջնորդանիստ կենտրոնը: Ներքին երկյուղածությամբ մտնում ենք 15-րդ դարի այս շինությունը:
Վանքի բերդապարսպի մուտք աշտարակի բացվող կամարի մի կողմում առաջնորդարանի սենյակ-կացարանն է, իսկ մյուս կողմում գտնվող մուտքից ոլորաձեւ աստիճանները տանում են վերեւ, ուր իրար կից երկու սենյակներից մեկը Ս.Աստվածածնին նվիրված մատուռ-խորանն է, իսկ մյուսը` զինվորական դիտանոց աշտարակ, ինչպես որ Անիի պարիսպների բուրգերում էին իրար կողք զինվորական դիտակետերը եւ մատուռ-խորանը:
Վեր տանող քարե աստիճանները հարյուրամյակների ընթացքում գոգաձեւ փոս են ընկել թե՛ ուխտավորների ջերմեռանդ եւ թե՛ զինվորների հատու քայլերից:
Վանքի պարիսպների արեւելյան անկյունային մասում դեռ նշմարվում են միաբանական կացարանների ավերակները, որոնք բարեբախտաբար խնամքով պահպանվում են: Անհրաժեշտ է նշել, որ Զամկան եւս նախորդ տասնամյակներին նորոգվել է ռումինական իշխանությունների կողմից, այնպես, որ հստակորեն երեւում է, թե պարսպի շարվածքի որ մասն է պատմականը եւ որ մասը` նորոգությամբ ավելացվածը:
Միանգամայն սարքին վիճակում է եւ վանքի պատմական ջրհորը, որը քսան մետր խորություն ունի:
Ուղղափառ, այդ թվում եւ ռումին եկեղեցական ավանդույթում բավականին մեծ տեղ է հատկացվում ջրօրհնեքին եւ ջրի օրհնության արարողություններին, որի համար վանքերի ջրհորները ինչ որ տեղ նաեւ պաշտամունքային նշանակություն ունեին, որի արտահայատությունն են այդ ջրհորների վրա կառուցված զանգակատուն հիշեցնող աշտարակները, որոնց զանգը ասես լինի վար իջնող դույլը:
Որպես պատմական հին եւ Սուչավայի հռչակված ջրհորը, Զամկայի ջրհորը այժմ պատված է մետաղյա ցանկապատով ու ջրհորի մետաղական բարդ մեխանիզմը չի աշխատեցվում: Վանքի պահակը սիրով բացեց այս ցանկապատի դուռը, եւ ներս նայելովՙ ջրի վճիտ արծաթագույն ծփանքը ես տեսնում ջրհորի խորունկ հայելիում: Այս ջրհորից ջուր չխմելուն որպես ի մխիթարություն, վանքի պահակը մի բաժակ ջուր տվեց հոսող կից աղբյուրից, որի զրնգուն եւ սառնորակ համը վերստին հիշեցրեց այս ջրհորի մասին նախորդ դարերից եկած գրավոր վկայությունները:
Պատմությունը հոգեւոր մնայուն մի ակնթարթի է վերածվում, երբ մտնում ես եկեղեցուց ներս: Այս վանքը դրսից որքան ռումինական եւ ուղղափառ ավանդույթով է, ներսից այնքան հայկական է եւ համահունչ հայ եկեղեցաշինական ավանդներին: Սա բնորոշ մի օրինաչափություն է Ռումինիայի հայկական բոլոր եկեղեցիների համար: Պայմանավորված միջնադարյան դավանաբանական վեճերով, ինչպես նաեւ ռումինական միջավայրում ընկալելի լինելու համար, այստեղի հայկական միջնադարյան եկեղեցական համալիրները դրսից լիովին կառուցված լինելով ռումինական ոճով, ներսից արդեն ամբողջապես հայկական են թե՛ ներքին հարդարանքով եւ թե՛ ճարտարապետական հորինվածքով, սկսած խորանի բարձրությունից եւ բեմի արեւադրությունից: Ասվածը վերաբերվում է նաեւ եկեղեցիների անվանակոչությանը: Ռումինիայի հայկական եկեղեցիների մեծագույն մասը կրում է Տիրամոր անունը, իսկ մյուսները նվիրված են այն սրբերին ու ընդհանուր քրիստոնեական հասկացություններին, որոնք առավել տարածված են Ուղղափառ աշխարհում: Համանման ձեւով արդեն այս եկեղեցիների ներսում առանձին մատուռներ ու խորաններ են նվիրված մեր ազգային-եկեղեցական սրբերին եւ հատկապես Ս.Գրիգոր Լուսավորչին: Նույն ձեւով Զամկայի Ս.Օգսենտ անվանվող հայոց վանքի գլխավոր աշտարակի, որը հսկում է ողջ Սուչավայի վրա, որ միջնադարում եղել է քաղաքի համար առաջին դիտակետը, ներսում մի մատուռ ունի նվիրված Լուսավորչին:
Ասվածը վերաբերվում է եւ եկեղեցական որմնանկարչությանը: Թեմատիկ շարքերը դարձյալ ներկայացվում են ըստ ուղղափառ ավանդույթի, սակայն, ոճական առումով շարունակությունն են հայ մանրանկարչական ավանդույթի, ինչը լավագույնս երեւում է Զամկայի ներսի որմնանկարների թեմատիկ շարքում, որն ընդգրկում է ողջ Տերունական պատկերաշարը: Այս որմնանկարների կատարման տեխնիկան ռումինացի մասնագետները բնորոշ են համարում 15-17-րդ դարերի ռումինական արվեստին, որն ունեցել է կավճյա սվաղ, որի վրա գույները միաժամանակ թե՛ խամրած են թվում եւ թե՛ ներքին մի վառ պայծառություն ունեն: Որմնանկարների այս շարքից ցավոք առանձին բեկորներ են պահպանվել, որոնք սակայն հիացնում են վառ արտահայտչականությամբ:
Հաճկատար` Եվրոպայի հայության Մուրազատու Սուրբ Կարապետը
Սուրբ Հաճկատար մայր ողորմած
Ողորմության դուռն մեզ բաց,
Առողջություն տուր հիվանդաց
Եվ օգնություն ուխտավորաց:
(Հաճկատարի ուխտավորական երգերից)
Հաճկատարին ավանդաբար տրված այս բնորոշումը կարող է չափազանցություն թվալ, սակայն կարող ենք ասել ավելին, որ նա խնդրակատար սրբավայրն է ոչ միայն ռումինահայերի, այլեւ ռումինացիների եւ տարվա մեջ մի քանի տոների բազմահազար ռումինացիներ այստեղ ուխտի են գալիս ոչ միայն Սուչավայի շրջակա բնակավայրերից, այլեւ երկրի տարբեր կողմերից:
Այս վանքի հռչակը խտացված է հենց նրա Հաճկատար անվանման մեջ, որը նշանակում է «հաճոյից կատարող», այսինքն ուխտավորների խնդրանքները կատարող, որի համար հայ մատենագրությունում անվանվել է նաեւ Խնդրակատար:
Այս անվանման հնագույն արտահայտություններից մեկը գտնում ենք հայ մատենագրության եւ ձեռագրային շքեղ կենտրոններից մեկին` Կիլիկյան Հայաստանի Արքակաղնի վանքին տրված Հաճկատար բնորոշումում: Ինչպես նշում է Ղեւոնդ Ալիշանը, Հաճկատար կամ Խնդրակատար էին անվանվում Ս.Աստվածածնի անունը կրող ուխտավայրերը, որովհետեւ Տիրամայրը լինելով եկեղեցու գլխավոր բարեխոսը իր Միածին Որդու առջեւ, ուխտավորները իրենց խնդրանքներով ապավինում էին Տիրամորը, որ Ամենասրբուհի Կույսը բարեխոսի եւ իրենց խնդրանքը կատարվի:
Հաճկատարը անվանվել է նաեւ Խաչկատար, քանի որ աղոթքներում խնդրանքի կատարմամբ ուխտավորները դիմել են նաեւ Ս. Խաչի զորությանը, ասելով. «Օգնեա Սուրբ Խաչ» (Օգնիր Սուրբ Խաչ): Պատահական չէ, որ Կիլիկիայի Արքակաղնի վանքը Հաճկատարից բացի անվանվել է նաեւ «Խճկտոր», որը ժողովրդային ձեւն է խաչկատար բառի:
Հաճկատարի կառուցման մասին պատմվում է հետեւյալ ավանդությունը երկու տարբերակներով: Համաձայն այս ավանդության առաջին տարբերակի, Տոնավագ անունով մի հայ վաճառական` ռումինական տառադարձությամբ Դըրգան Դոնովակի, ով եզների իր նախիրը տանում է Վիեննա վաճառելու, մի գիշեր քնում է այն բլրի վրա, ուր հիմա Հաճկատարի վանքն էր եւ գիշերը երազում տեսնում է հրեշտակներին եւ լսում նրանց օրհներգությունը, որից արթնանալով` հոգեւոր զմայլման մեջ ուխտում է, որ գործերը եթե հաջող ընթանան, Վիեննայից ետ վերադառնալիս այստեղ մի վանք կկառուցի: Այնուհետեւ ասվում է, որ Վիեննայում նա անսովոր հաջող մի գործարք է կատարում եւ վերադառնալով այստեղ, կառուցում է այս վանքը, որով Հաճկատարը ինքը կատարված ուխտի ծնունդն է, որով էլ կատարում է ուխտավորների խնդրանքները: Ինչպես ուխտավորական երգում է ասվում.
Սուրբ Հաճկատար Աստվածածին
Սուրբ անունդ է մեզ անգին,
Զի որք ուխտ գան առ դրան քոյին
Առնեն քեզնից խնդրելին:
Այս ավանդության երկրորդ տարբերակով ասվում է, որ Հաճկատար հասնելու ճանապարհին դաշտային արահետի այն կետում, որտեղից սկսում է երեւալ բլրի վրա գտնվող Հաճկատարի խաչը, եզնավաճառ եղող Տոնավագ անվանումը կրող երկու եղբայրները` Աստվածատուր (Բոգդան) եւ Տրական գիշերում են այստեղ եւ գիշերը երկուսն էլ երազում տեսնում են, որ իրենց գործերը հաջող են ընթացել եւ իրենք մի եկեղեցի են կառուցել: Արթնանալով նրանք բարձրանում են բլուրը եւ տեսնում են, որ եկեղեցու հիմքերը գցված են եւ նրանք նույն տարում կառուցում են այս վանքը:
Այն տեղը, ուր ավանդությամբ ցույց է տրվում, թե եղբայրները տեսել են այս երազը, մի խաչ է կանգնեցված եւ ուխտավորական արարողությունները սկսվում են այստեղից, որտեղից ինչպես ասացինք առաջին անգամ երեւում է Հաճկատարի գմբեթի խաչը: Համանման ձեւով Մշո Սուրբ Կարապետի ուխտագնացությունների արարողությունները սկսվում էին դեպ վանք տանող ճանապարհի այն ոլորանից, որտեղից առաջին անգամ երեւում էր Ս. Կարապետի կարմիր գմբեթի խաչը:
Նաեւ ինչպես որ Ս.Կարապետի գլխավոր ուխտագնացությունը եւ տոնը Վարդավառին էր լինում, այնպես էլ դեպ Հաճկատար ռումինացիների, հնում նաեւ հայերի, գլխավոր տոնը դարձյալ Վարդավառին էր լինում, որը ռումին եկեղեցում համընկնում է Ս.Եղիայի տոնին, որը պատահական չէ: Մշո Ս.Կարապետը նվիրված է Հովհաննես Մկրտչին, ում համարժեքը Հին Կտակարանում Եղիան է, եւ Հովհաննես Մկրտիչը ինքը Ավետարանում համեմատվում է Եղիայի հետ:
Վարդավառի նման, որը նաեւ անձրեւաբեր եւ անձրեւ հայցելու տոն է, Ս.Եղիայի տոնը եւս կատարվում է ամռանը ու Ս.Եղիան համարվում է անձրեւաբեր այն սուրբը, որին դիմում են երաշտի ժամանակ:
Ռումինիայի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Տաթեւ վարդապետ Հակոբյանի եւ Բուխարեստի Հայոց Սրբոց Հրեշտակապետաց եկեղեցու քահանա Տեր Եզրասի հետ Սուչավայում լինելու բախտը ունեցա այս տարվա հուլիսի ութին` Հաճկատարի ռումինական ուխտագնացության օրը: Եկեղեցական նշանավոր տոները նախորդ օրը ունենում են իրենց նախատոնակը, որով երեկոյան ժամերգությունից հետո ազդարարվում է հաջորդ օրվա սկսվող տոնը: Ս. Եղիայի տոնը եւս ունի իր նախատոնակը եւ այդ օրը ռումինացիները գալիս են Հաճկատար, իսկ հաջորդ օրը գնում են Ս.Եղիայի ռումինական եկեղեցիները: Ս.Եղիան Սուչավայի պահապան սուրբն է եւ Ս. Եղիայի տոնը նաեւ ռումինական այս մեծ քաղաքի տոնի օրն է:
Հաճկատարի բարձունքից երբ նայում ես շուրջդ տարածվող անծայրածիր թավշյա կանաչին, նոր ես զգում, թե ինչ կենսական նշանակություն է ունեցել անձրեւը այս կողմերի ժողովրդի համար, որով եւ անձրեւաբեր սուրբը դարձել է այս քաղաքի ու երկրամասի պահապան սուրբը:
Բուխարեստից առավոտյան ելնելով եւ մոտ 500 կիլոմետր անցնելով եւ մոտենալով Սուչավային, մինչ Հաճկատարի ուխտագնացության ավանդական ճանապարհին հասնելը եւ Տոնավագ եղբայրների տեսած երազի տեղում կանգնեցված խաչքարի մոտից գմբեթի խաչը տեսնելը, նախ տեսնում ենք Հաճկատար գնացող ուխտավորներին, ապա խաչքարի մոտ ասես վերակերտվում է եղբայրների տեսած երազը ու երեւում է Հաճկատարի վանքի գմբեթի նաեւ խաչը, ապա գմբեթը եւ հետո ինչպես ռումինացիներն են ասում` Միտոկուլ Արմենեսկը` հայոց վանքը կամ մենաստանը:
Ուխտավորական ընթացքով հասնում ենք բուն ուխտագնացության սկզբնակետին` ստորոտին այն բլրի, որի վրա գտնվում է ուխտակատար Հաճկատարը:
Վանքը երկու մուտք ունի` մեկը ընդհանուր դարպասը, որից ներս գտնվում է նաեւ ուխտավորների կացարանը, իսկ երկրորդ մուտքը տանում է ուխտավորական բլուրն ի վեր, որը ելնում են ծնկաչոք:
Ուխտավորական այս ճանապարհը խնդրակատար եւ հաճկատար ճանապարհն է, որը բարձրանալը խորհրդանշում է դեպ բարձունքը վեր ելնելը: Այստեղ ես զգում, թե վերելքը իրապես ինչպես է վեհացնում մարդուն:
Այս ճանապարհի սկզբին մի սալ քար է դրված եւ այնտեղից ճանապարհը կանաչ մի արահետով տանում է դեպ վեր, եւ այս ճանապարհին խռնված են ռումինացի գյուղացիներ, ովքեր ուղղափառության կենդանի ավանդույթի կրողներն են, կրողները հոգեւոր-բարոյական այն ներուժի, առանց որի երկրները եւ պետությունները վերածվում են Սոդոմ-Գոմորների:
Ուխտավորական այս սկզբի մոտ գալիս են ժամանակակից մեքենաները, որտեղից ելնողները մնալով իրենք իրենց հետ, պարզ ուխտավորների են վերածվում, մեքենա վարողներից դառնալով ծնկների վրա քայլողներ:
Ճանապարհի այս սկզբնակետին գետնին դրված է Հաճկատարի եկեղեցու թիթեղյա մանրակերտը, որի ներսում ուխտավորները վառում են իրենց մոմերը, որոնք որպես բարեխոսություն են վառվում նրանց վեր ելած ճանապարհին:
Մինչ վանք հասնելը եկեղեցին խոհրդանշական ձեւով սկսվում է այստեղից: Դեպ վանքի պարիսպը տանող ճանապարհին կան մի քանի փոքր թմբեր, որտեղ դարձյալ մոմեր են վառվում: Այս ճանապարհին ես զգում հավատքի կենսատու ուժը. ծնկների վրա հավատով ելնողները ավելի քիչ են հոգնում, քան թե քայլելով որպես զբոսաշրջիկ ելնողները:
Ուխտավորները ծնկաչոք այսպես ելնում են եւ երկու անգամ պտտվում վանքի շուրջը եւ ներս մտնում եկեղեցի:
Այս ուխտագնացությունում կենդանիորեն արտահայտվել է մայր բնության կենսափիլիսոփայության վրա հիմնված ժողովրդական քրիստոնեությունը, որը հոգեւոր մի նոր վերիմաստավորման է ենթարկել նախաքրիստոնեական ծեսերն ու հավատալիքները:
Ինչպես ամեն ուխտագնացություն, այստեղ եւս ներկա են մուրացիկները, թե՛ իրապես կարոտյալները եւ թե՛ գնչուները, որոնց համար դրամ խնդրելը կեցության ու ազգագրական մշակույթի յուրօրինակ մի արտահայտություն է:
Պարսպից ներս, մուտքի մոտ հայկական ոճավորմամբ մի խաչքար է, որի մոտ եւս ուխտավորները մոմեր են վառում:
Եկեղեցու ավանդատան կողմից բացված դռներից մեկը, որն այժմ փակ է հին մետաղյա նիգով, իր վրա կրում է ուխտավորների տարբեր տարիներին կատարած մակագրությունները բարեխոսական տարբեր հայցվածներով:
Ռումինիայում ականատեսը եղա աղոթքի եւ առ Աստված ուղղված խնդրանքների արտահայտման մի ձեւի, որի մասին անկեղծ ասած մինչ այդ չէի լսել: Այստեղ իրենց աղոթք- խնդրանքը գրում են, դրամը մեջը դնում եւ այդպես գցում են եկեղեցու գանձանակը:
Ուղղափառ աշխարհի խորհրդաբանական մտածողության բարձրագույն ձեւերից մեկն է սա, որ անգամ մարդկային աղոթքը պետք է փոխանցել քահանայի միջոցով: Քահանան հետո մեկ առ մեկ կարդում է դրանք խորանի առջեւ:
Հաջորդ օրերին պարզվեց, որ ընդհանրապես բոլոր եկեղեցիներում են այսպես վարվում եւ պարզապես դրամ չեն նետում գանձանակը, այդ դրամի հետ նաեւ իրենց խնդրանքն են գրում: Ռումին եկեղեցու Պատրիարքանիստ տաճարում անգամ, ուր առիթ ունեցա լինելու Պողոս եւ Պետրոս առաքյալների տոնին, եւ ուր Ս.Պատարագը մատուցում էր Դանիել Պատրիարքը, եկեղեցու մուտքի մոտ մի անկյունում սեղան էր դրված, վրան բարձրանում էին կտրված թղթերի շարքերը եւ եկեղեցի մտնողները վերցնում էին այդ թղթերից, իրենց խնդրանքը գրում եւ դրամի հետ նետում գանձանակը:
Հաճկատարում թղթի վրա գրված խնդրանքներով պատել էին հիշյալ դռան եւ պատի միջեւ, ինչպես նաեւ մետաղյա նիգերի ու դռան փայտերի միջեւ եղած բոլոր ճեղքերն ու ազատ տարածությունները:
Հաճկատարը ժամանակին եղել է կուսանաց անապատ, իսկ Զամկան` տղամարդկանց մենաստան, եւ Հաճկատարի բակում գտնվում են շիրիմները մի քանի միանձնուհիների, որոնց շուրջը եւս ուխագնացությունների այս օրերին մոմեր են վառվում, իսկ տապանաքարերը պատում են մետաղադրամներով:
Ուխտավորները ծնկաչոք դիմում են այս շիրիմներին եւ այս վանքում սպասավորած կրոնավորուհիների բարեխոսությունը եւս հայցում: Վանքի ներսի սալահատակը նույնպես պատված է տարբեր գրություններով եւ մետաղադրամներով, որոնք գծում են ուխտավորների երթուղու ընթացքը դեպի վանք եւ վանքում էլՙ դեպի եկեղեցի:
Եկեղեցու մուտքի դռանը ռումիներեն գրված է Hajigadar, որը ռումիներեն տառադարձմամբ ներկայացնում է վանքի անվանման հոգեւոր խորհուրդը` հաճոյից (խնդրանքների) կատարումը:
Եկեղեցու ներսում գտնվում են մի շարք սրբանկարներ, որոնք 18-19-րդ դարերից են եւ ներկայացնում են Բարեխոսության ու Տիրամայրը Մանկան հետ թեմաները: Այս սրբանկարների շրջանակները դարձյալ պատված են մետաղադրամներով եւ շրջանակին զուգահեռ մի շրջանակ են գծում:
Մտքով դասակարգում եմ պատկերագրական տարբեր ձեւերն ու նրբերանգները: Այս դասակարգումը սակայն շարունակ ընդհատվում է ուխտավորների Տիրամորը դիմելով եւ հասկանում ես, որ այստեղ գլխավորը արվեստը եւ պատմությունը չէ, այլ կենդանի ժողովրդական հավատքը եւ գոնե այդ օրը արվեստագիտական քննություն պետք չէ կատարել:
Եկեղեցու գավիթը ավելի ուշ է կառուցվել եւ գավթից ներս մտնելով եկեղեցու հին դռնով անցնելիս այն զգացողությունն ես ունենում, թե վիմափոր մի այր ես մտնում, ինչպես Գեղարդում եւ կամ անգամ Բեթղեհեմում:
Անհրաժեշտ է նշել, որ նման զգացողությունը իրապես խաբուսիկ չէ, քանի որ եկեղեցին կառուցված է բլրի գագաթին, որտեղից որոշակիորեն փորված է դեպ բլրի խորքը:
Բեթղեհեմյան այս զգացողությունը ավելի է ուժգնանում, երբ տեսնում ենք վանքի հրաշագործ հռչակ ունեցող «Տիրամայրը Մանկան հետ» սրբանկարը Տիրամոր գլխանոցի Բեթղեհեմյան աստղի նման փայլող վառ աստղով:
Եկեղեցին ունի միջնադարյան շնչով լեցուն պարզ եւ վեհաշուք մի բեմ, որի առջեւ հավաքված ռումին հավատացյալներին օրհնում եւ օրհնված ջուր է տալիս Սուչավայի հայոց հոգեւոր հովիվ Տեր Թորգոմը:
Հայկական ընդունված ավանդույթով, որն առավել ցայտուն է արտահայտվել հատկապես Ս.Էջմիածնում, բեմի դիմաց աջ եւ ձախ կողմերում Հայոց աշխարհի առաջին երկու լուսավորիչներն են` Ս. Թադեոս եւ Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալները:
Եկեղեցու բեմի դիմաց գտնվող երկու գլխավոր հիմնասյուներն իրար կապող կամարի որմնանկարին էլ պատկերված է Տրդատի մկրտությունը:
Կաթոլիկ, ուղղափառ եւ հին հայկական ավանդույթների միախառնումը ներկայացնող այսպիսի նկարներ բախտ եմ ունեցել տեսնելու Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանքում, Հալեպում` խաչակիրների շրջանից մնացած եկեղեցիներում, Վիեննայում` արդեն 17-18-րդ դարերի եվրոպական մեկնաբանությամբ, նույնը եւ Վենետիկում, որտեղ այն առանձնակի խորհուրդ է ստանում Սուրբ Մարկոսի հրապարակի դիմաց գտնվող Դոժերի պալատում:
Սուչավայում եւս այս պատկերը ներկայացնում է կաթոլիկ, ուղղափառ եւ հայկական ավանդույթների միախառնումը, ուր պատկերված է հայոց հսկայազոր Տրդատ արքան միջնադարյան ասպետների ու խաչակիրների հանդերձներով: Նրա սաղավարտը պահել են հին հռոմեացի լեգեոներներին հիշեցնող զինվորները: Տրդատը պատկերված է արքայական ընտանիքի եւ հայոց ավագանու հետ միասին: Քիչ հեռվում արքայական նժույգներն են կենդանիորեն ծառս եղած:
Կամարի աջ եւ ձախ կողմերում Քրիստոսի անձեռակերտ պատկերն է փշե պսակով: Այն թեեւ Ուղղափառ աշխարհի եկեղեցական պատկերների մասն է, այս համատեքստում սակայն ստուգաբանվում է նաեւ ազգային շրջանակում, կազմելով թեմատիկ մի երրորդություն Թադեոս ու Բարդուղիմեոս առաքյալների եւ Տրդատի մկրտության պատկերների հետ` ներկայացնելով հայոց աշխարհի առաջին լուսավորիչներին, Աբգարի հավատալը եւ Տրդատի դարձըՙ Հայաստանում քրիստոնեության առաքելական քարոզությունից մինչեւ պետականորեն ընդունումը:
Ազգային առումով էլ վանքի նշանակալից սրբություններից է 1244 թվականով թվագրվող եւ Տաթեւում պատրաստված զանգը, որը կախված է վանքի բակում:
Եվ Հաճկատարը կատարեց նրա ուխտը - Վանքի հայկական ուխտագնացությունն էլ ինչպես ասացինք, կատարվում է օգոստոսին` Տիրամոր Վերափոխման տոնին, երբ պատրաստվում է անիական հիշատակ համարվող նշանավոր ականջապուրը խմորագնդիկներով եւ ասվում էր, որ ով մինչ կիրակի օրվա սեղանը գցելը քառասուն նման գնդիկներ պատրաստեր, նրա ուխտը կկատարվեր: Ինչպես հայոց մյուս եկեղեցիներում, այստեղ եւս մատաղ է տրվում տաղավար այս տոնին:
Նաեւ տաղավար մյուս տոների ժողովրդական ուխտագնացությունների նման, Հաճկատարի ուխտագնացությունը եւս սկսվում է Վերափոխման կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը, առավոտյան ժամը ութին Սուչավայի Հայոց Ս. Խաչ եկեղեցուց: Այստեղից ժողովուրդը թափոր կազմած, քահանայի առաջնորդությամբ խաչով եւ խաչվառով ու հոգեւոր երգեցողությամբ շարժվում էր դեպի Հաճկատարՙ կատարելով այս ճանապարհի տարբեր փուլերի ուխտավորական արարողությունները:
Հաջորդ օրը հավարտ Ս.Պատարագի ընդունված կարգով կատարվում էր Խաղողօրհնեքի արարողությունը եւ ապա տրվում էր մատաղը, որպես սիրո ճաշ, առաջին դարերի քրիստոնեական սիրո արտահայտությունը եղող ագապեն, շարքով ձգված սեղանների շուրջ հավաքելով ռումինահայության ներկայացուցիչներին: Այս սեղաններին ամեն տարի խոնարհաբար սպասավորում էր տվյալ տարվա մատաղի եւ հյուրասիրության կազմակերպիչը, որպես քրիստոնեական խոնարհության օրինակ:
Վերափոխման տոնին հաջորդող Մեռելոցն էլ երկուշաբթի օրը արդեն կատարվում էր Զամկայում, որով ավարտվում էր Սուչավայի ուխտագնացությունը:
Սուչավային մեծ առաքելություն էր վիճակված նաեւ 20-րդ դարում` Երկրորդ աշխարհամարտի աշխարհասասան օրերին: Ռումինիայի Հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Հուսիկ արքեպիսկոպոս Զոհրապյանի վախճանումից հետո առաջնորդական աթոռը թափուր էր մնացել, այստեղ կուսակրոն հոգեւորական չլինելու պատճառով եւ վտանգ կար, որ թեմական կառույցը կարող էր վերացվել: Եվ ահա այս պայմաններում ռումինահայ համայնքը որոշում է առաջնորդական աթոռի համար ձեռնադրել Բուխարեստի հայկական վարժարանի երիտասարդ, բայց արդեն սիրված եւ ճանաչման արժանացած ուսուցիչ Կարապետ Պալճյանին: Մի ընտրություն, որը նշանավորվեց ոչ միայն ռումինահայության, այլեւ այնուհետեւ ողջ հայոց եկեղեցու համար:
Ապագա Ամենայն հայոց կաթողիկոսը ենթարկվելով տեղի հայության կամքին, պատերազմական վտանգների միջով անցնելով հասնում է Աթենք, ուր սեպտեմբերի 30-ին կուսակրոն հոգեւորական է ձեռնադրվում Հունաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Կարապետ արքեպիսկոպոս Մազլումյանից եւ վերադառնալով ետ, ձեռնադրության քառասունքը նույն թվականի հոկտեմբերի 16-ից անցկացնում է Հաճկատարի վանքում, ուր պատերազմական այդ օրերին իրենց հարազատների պատերազմից անփորձանք վերադառնալու խնդրանքով դիմում էին ռումինացի ուխտավորները: Ինչպես գրում է ռումինահայ գաղութի ականատես պատմաբաններից Ա. Ասլանյանը. «Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի շրջանին եւ անոր յաջորդող տարիներուն, մեծ թիւով օտար քրիստոնեայ հաւատացեալներ կու գային ու ծնրադիր բլուրը կը բարձրանային, եւ յետոյ երեք անգամ դարձեալ ծնրադիր, եկեղեցիին շրջանը ընելէ վերջ կ,աղօթէին որպէսզի «Սուրբ Հաճկատար մայր ողորմածն զողորմութեան դուռն» բոլորին բանայ, գերիներն ու բանտարկեալները արձակուին` «զմեզ ազատես սուրբ Հաճկատար, ամէնեցուն դու տաս մեզ ճար»: Անոնք իրենց արտասուալից աչքերը կը յառէին Ս. Խորանին վրայ հանգչած Ս.Աստուածամօր հրաշագործ պատկերին, եւ կը հետեւէին ծնրադիր քահանայի «Տէր ողորմեա»-յին»:
1943թ. նոյեմբերի 26-ին ավարտվում է նորընծա աբեղայի քառասունքը, եւ Հաճկատարի մատյանում ապագա Հայրապետը գրում է. «Ասյօրուընէ, ինծի համար կը սկսի նոր կեանք մը, կեանք մը, որ նուիրուած պիտի ըլլայ մեր եկեղեցւոյ ու մեր համայնքին: Աստուած հետս ըլլայ»:
Եվ Հաճկատարը կատարեց նրա խնդրանքը:
Խորհրդանշական է նաեւ այն հանգամանքը, որ 1700-ամյակի հանդիսությունների շրջագծում կազմակերպված ուխտագնացությունների շարքը 1997թ. օգոստոսին սկսվեց Սուչավայի Հաճկատարից:
Խորհրդանշական է նաեւ այն, որ այս վանքը Արեւելյան Եվրոպայում հիմնվել է նույն այն տարում, երբ Արեւմտյան Եվրոպայում Վենետիկի ափերին Հակոբ Մեղապարտը հրատարակեց հայերեն առաջին տպագիր գիրքը եւ եկող տարի հայկական տպագրության 500-ամյակի հանդիսություններին միախառնվելու է նաեւ հայ հոգեւոր կյանքի նշանակալից այս հոբելյանը:
Ռումինահայոց թեմը ամենայն խնամքով է պատրաստվում այս հոբելյանին: Հայր Տաթեւը կազմել է հանդիսությունների մի հայտագիր, իսկ վանքում այժմ ընթանում են նորոգության աշխատանքներ բարերարությամբ ամերիկաբնակ Հակոբ Գույումճյանի տրամադրած միջոցների եւ հաջորդ տարվա օգոստոսին` Տիրամոր Վերափոխման տոնին Հաճկատարը վստահաբար ընդունելու է եթե ոչ բազմահազար, ապա գոնե բազմահարյուր ուխտավորների:
Հայկական հիշատակները Սուչավայում սակայն, Հաճկատարով ու Զամկայով ոչ թե ավարտվում, այլ սկսվում ենՙ երկնային վեհացնող բարձունքներից շարունակվելով քաղաքային կյանքի դարեր ձգված ու մինչեւ մեր օրերը հասած առօրյայով:
(Շարունակելի)
ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ
Աղբյուր`http://www.azg.am/AM/culture/2011073006
|
